Ubezwłasnowolnienie - co to oznacza [infografika]

Jolanta Zielazna

Podczas opieki nad osobą niepełnosprawną głęboko upośledzoną, z otępieniem bywa, że opiekun staje przed koniecznością podjęcia decyzji o ubezwłasnowolnieniu.

Opiekunowie osób starszych często stają przed sytuacją, gdy ich podopieczny traci rozeznanie rzeczywistości, nie ma z nim kontaktu, nie może podjąć decyzji dotyczących swojej osoby. Ba, na początku otępienie zaczyna się od zwykłego ignorowania i odkładania na bok rachunków za energię, telefon, nieopłacanie czynszu za mieszkanie itp. Jeśli opiekun się nie spostrzeże, nie będzie (choćby dyskretnie) sprawdzał, skutki zaległości w opłatach mogą być opłakane.

Równie opłakane mogą być skutki umów zawieranych przez telefon, kiedy taka osoba może mieć umowy z kilkoma operatorami telefonicznymi, zakupów na raty zrobionych podczas rozmaitych pokazów itp.

Osoba z otępieniem czy głęboko niesprawna intelektualnie raczej nie będzie też świadoma skutków braku zgody na proponowane leczeni, zabieg itp.

Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu jest czasami jedynym rozwiązaniem w sytuacji, gdy chory traci kontrolę nad rzeczywistością, nie jest w stanie zapanować nad własnym życiem.

Kodeks cywilny mówi o ubezwłasnowolnieniu osoby, która wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innych zaburzeń, uzależnienia (np. alkoholizm, narkomania) nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.

W przypadku osób starszych powodem ubezwłasnowolnienia mogą być, np. choroby otępienne, szczególnie choroba Alzheimera, ale też alkoholizm.

Co to jest ubezwłasnowolnienie?

Ubezwłasnowolnienie to całkowite lub częściowe pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych. Staje się to na mocy orzeczenia sądu.

Taka osoba traci wszystkie (przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym) lub część (przy ubezwłasnowolnieniu częściowym) możliwości działań prawych. Prawnicy określają to jako brak zdolności do czynności prawnych. Osoba ubezwłasnowolniona traci prawo do decydowania o sobie, np. wyrażania zgody na leczenie, umieszczenie w domu pomocy społecznej czy zakładzie opiekuńczym, ale też prawo udziału w wyborach, zaciągania zobowiązań finansowych itp.

- Skutek jest taki, że jeśli osoba niezdolna do czynności prawnych zawrze umowę, to umowa jest nieważna - wyjaśnia adwokat Alicja Jerzemska, prezes Bydgoskiego Stowarzyszenia Pomocy Prawnej. - Jednak osoba ubezwłasnowolniona całkowicie może odwołać się od orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu. To w praktyce jedyne prawo, której jej pozostało.

Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd ustanawia opiekę.

Alicja Jarzemska: - Jeśli stan chorego nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, ale potrzebna jest pomoc do prowadzenia jego spraw, sąd orzeka ubezwłasnowolnienie częściowe. Taka osoba ma prawo do tzw. czynności dnia codziennego, czyli np. może zrobić zakupy. Osoby ubezwłasnowolnione częściowo mają ograniczoną zdolność od czynności prawnych - tak, jak ci, którzy ukończyli 13 lat, a nie osiągnęli pełnoletności.

Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo- kuratelę.

Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu obowiązuje do jego uchylenia lub zmiany.

Na czas postępowania o ubezwłasnowolnienie (trwa ono zwykle długo) sąd ustanawia doradcę częściowego.

Kto może złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie

Wniosek taki mogą złożyć:

• małżonek osoby, której wniosek dotyczy
• krewni w linii prostej (np. ojciec, matka, dzieci, wnuki);
• rodzeństwo
• przedstawiciel ustawowy
• prokurator.

Jeśli wniosek chce złożyć osoba spoza grona wymienionego w pierwszych czterech punktach, bo widzi uzasadnioną potrzebę ubezwłasnowolnienia jakiejś osoby, powinna z tym wystąpić do prokuratora.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie składa się do sądu okręgowego, właściwego dla miejsca zamieszkania osoby, która ma być ubezwłasnowolniona. - Miejsce zamieszkania nie oznacza miejsca zameldowania, a miejsce faktycznego pobytu takiej osoby - podkreśla adwokat Jarzemska. O ubezwłasnowolnieniu orzeka trzech sędziów zawodowych.

Co powinien zawierać wniosek?

Wniosek powinien zawierać:

• podstawowe dane (imię, nazwisko, adres osoby, która ma być ubezwłasnowolniona oraz tej, która wniosek składa)
• pokrewieństwo między tymi osobami, by można ustalić, czy osoba składająca wniosek ma do tego prawo
• krótkie uzasadnienie, dlaczego ma być orzeczone ubezwłasnowolnienie,
• w jakim zakresie (ubezwłasnowolnienie częściowe czy całkowite)
• informację, czy stan zdrowia pozwala uczestnikowi (czyli osobie, która ma być ubezwłasnowolniona) na osobiste stawienie się w sądzie celem wysłuchania.

Do tego należy dołączyć:

• skrócony akt urodzenia uczestnika postępowania (osoba, która ma być ubezwłasnowolniona)
• dokumenty potwierdzające stopień pokrewieństwa
• dokument zawarcia małżeństwa (lub akt zgonu lub orzeczenie o rozwodzie - w zależności od sytuacji)
• świadectwo lekarskie wydane przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie lub opinię psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby.

Jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa, sąd żąda także przedstawienia zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej; jeśli z powodu narkomanii - zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień.

Koszty

Opłata stała w sądzie wynosi 40 zł. Wnioskujący pokrywa też koszty sporządzenia opinii przez biegłych, na poczet tego sąd zwykle żąda wpłacenia zaliczki. Jeśli sytuacja materialna na to nie pozwala, można złożyć wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych.

Obowiązki opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej

Osoba, którą sąd wskazuje na opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej, musi na to wyrazić zgodę. Sąd w orzeczeniu nakłada na opiekuna obowiązki, może też orzec wynagrodzenie dla niego, ale nie musi.

- Zadaniem opiekuna jest sprawowanie pieczy nad osobą i majątkiem pozostawionym pod opieką - mówi prezes Bydgoskiego Stowarzyszenia Pomocy Prawnej.

Do tych obowiązków należy m.in. zapewnienie środków utrzymania (czyli wystąpienie w imieniu podopiecznego o rentę, jeśli są do tego podstawy), zarząd majątkiem (sądowi składa się z tego sprawozdanie), zapewnienie właściwej opieki lekarskiej, zadbanie, by nie zagroził sobie i innym, w razie potrzeby umieszczenie w szpitalu lub domu pomocy społecznej, reprezentowanie podopiecznego przy wykonywaniu czynności prawnych.

Zdolność do czynności prawnych - w prawie cywilnym oznacza to możliwość dokonywania we własnym imieniu czynności, które rodzą skutki prawne, czyli do przyjmowania i składania oświadczeń woli mających na celu powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego. Innymi słowy, jest to zdolność do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej (nabywania praw i zaciągania zobowiązań).

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby małoletnie, które ukończyły 13 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo, a także osoby, w stosunku do których obowiązuje postanowienie o ustanowieniu doradcy tymczasowego, wydane przez sąd w trakcie postępowania o ubezwłasnowolnienie.